نویسندگان: زهرا فنایى(1)؛ سید على مجابى (2)




 

چکیده

اوریانتالیست ها (شرقى سازان) عنوانى است که به شمارى از نقاشان آکادمیک اروپایى سده ى نوزدهم داده اند. که در پى روابط تجارى و رقابت استعمارى بین دولت هاى اروپایى به کشورهایى چون تونس، مراکش، لبنان، عثمانى، ایران و... وارد شدند.
اینان، بنابر سلیقه ى باب روز، موضوع هاى شرقى مآب مثلا سلاطین و کاخ هاى پر زرق و برق و آراسته با انواع کاشى ها و فرش هاى ایرانى، زنان حرمسرا، بازارها و مردمى با لباس هاى سنتى و غیره را با برداشتى رمانتیک تصویر مى کردند.
در میان آثار نقاشى هنرمندان رمانتیست و به ویژه اوریانتالیست به موارى از فرش ایرانى برخورد مى کنیم که با مهارت بسیارى ترسیم شده اند و نشان از علاقه و دقت هنرمندان غرب به این هنر اصیل ایرانى دارد.
دقت در ترسیم این فرش ها تا حدى است که به وضوح مى توان در این نقاشى ها شیوه و سبک و نیز نقوش موجود در این فرش ها را تشخیص داد. این دقت زیاد نشان دهنده ى اهمیت این هنر در میان هنرمندان رمانتیست و اوریانتالیست بوده است، به طورى که شاید بتوان گفت در بیش از نیمى از آثار این هنرمندان فرش ایرانى مشاهده مى شود که یا به عنوان زیرانداز، یا عامل تزیینى دیوار از آن استفاده شده است.

کلیدواژه :

رمانتیسم، اوریانتالیسم، نقاشى، فرش ایرانى.

مقدمه

نگاهى کوتاه بر تاریخچه ى فرش در ایران

قالى هاى ایرانى از دیرباز تاکنون شهرتى بسیار داشته اند و برخى از آن ها مانند قالى بهارستان که در بارگاه تیسفون قرار داشت، و با عرض بیست و شش متر، از بزرگ ترین فرش هاى افسانه اى دوران باستان محسوب مى شود. گفته شده است که این شاهکار ساسانى به جواهر آراسته بود (گلاک، 2536).
منابع یونانى نیز همگى از قالى هاى زربفت ایرانى سخن گفته اند و اوستا هم به کف پوش هاى شکوهمند زرین اشاره هایى کرده است.
نخستین جغرافى دانان عرب هم اطلاعات دقیق و بسیارى درباره ى جایگاه قالى بافى و اوضع کلى داد و ستد قالى در ایران داده اند و، بنا به گفته هاى آنان، در دوران اسلامى کمابیش در همه ى شهرهاى ایران صنعت قالى بافى گسترش یافته بود (همان).
از دیگر نمونه هایى که بى تردید مى توان از آن به عنوان یکى از مستندات اصالت هنر قالى بافى در میان ایرانیان یاد کرد، قالى معروف «پازیریک» است. بنا به گفته ى محققان، این قالى که در خلال کاوش هاى باستان شناسان شوروى (سابق) در تپه هاى پازیریک، در کوه هاى آلتایى سیبرى، کشف شده است، به دوره ى هخامنشى تعلق دارد (نصیرى، 1975).

جایگاه فرش در غرب

با توجه به آنچه نویسندگان و پژوهشگران غربى گفته اند، مى توان به این مهم پى برد که فرش ایرانى از دیرباز در همه جا داراى شهرت و اعتبار خاصى بوده و از این رو، نظر بسیارى از محققان، هنرمندان و نیز تجار غرب را به خود جلب کرده است. طرح و نقش، بافت، رنگ، استحکام، لطافت و نرمى و شیوه هاى متفاوت بافت این فرش ها از جمله عواملى است که باعث رواج و شهرت فرش ایرانى در میان دیگر کشورها شده است. قالى هاى ایرانى علاوه بر اینکه خانه ها و کاخ هاى ایرانیان را فرش مى کرد، براى هدیه دادن به سلاطین و امراى خارجى نیز به کار مى رفت که همین امر سبب شده است تا همراه با اشتهار نام ایران در این هنر، آثارى نیز در موزه هاى سلطنتى خارجى باقى مانده باشد؛ در نتیجه، بتوان وضعیت قالى بافى در آن عهد را بررسى کرد و نظر داد (ادواردز، 1368). همچنین جهانگردان، بازرگانان و مجموعه داران اروپایى که به ایران رفت وآمد داشتند، قالى هاى بى نظیر ایرانى را خریدارى و جمع آورى کرده و سفارش هاى فراوانى به بافندگان ایرانى مى دادند. از آن جمله در سال 1601 م سیگیسموند (3) سوم (1632 - 1587 م)، شاه لهستان، به بازرگانى مسیحى به نام «موراتویچ» مأموریت داد تا سفرى به ایران کرده و چند تخته فرش براى کاخ هاى سلطنتى لهستان خریدارى کند. بازرگان نام برده نیز این فرش ها را به بافندگان کاشانى که در آن زمان در بافت فرش هاى ابریشمى داراى تجربه و شهرت فراوانى بودند سفارش مى دهد. از این فرش ها حدود 300 تخته بافته شده است که رنگ غالب آن ها صورتى، سبز و زرد کمرنگ است (نصیرى، 1975).
از سویى دیگر، نخستین مهاجمان غرب نیز که فرش را به مثابه ى اثاثى تجملى و به دیده ى تحقیر مى نگریستند، به زودى دل بسته آن شدند و نه تنها کاخ ها و خانه هاى خود را با انواع قالى ایرانى، در طرح ها و رنگ هاى متفاوت و زیبا، آراستند، بلکه آن را به عنوان تحفه اى گران بها به بسیارى از کشورهاى غربى ارسال کردند (ذکاء، 1371).

تأثیر هنر فرش بافى بر نقاشى غربى

آغاز رویکرد نقاشان غرب به عرصه ى هنر شرق

هنرمندان پیش از رنسانس به شرق توجه داشته اند، اما تا قرن هجدهم میلادى این توجه در میان عامه جایى باز نکرده بود. در این قرن، گسترش و توسعه ى تجارت، و مهم تر از آن، شکل گیرى قدرت هاى استعمارى و رقابت بین دولت هاى اروپایى پاى شرق شناسان و هیئت هاى اقتصادى، مذهبى و سیاسى را به کشورهایى چون مراکش، الجزایر، تونس، مصر، سوریه، لبنان، عثمانى و ایران باز مى کند (حاصلى، «تأثیرپذیرى هنرى در دوره ى جدید»).
با این حال، از قرن نوزدهم میلادى گسترش ادبیات رمانتیک عامل مؤثر و تعیین کننده اى بود که سبب شد هنرمندان غربى عجایب شبه گون مشرق زمین و راز و رمز نهفته در این سرزمین ها را موضوع کار هنرى خود قرار دهند؛ هنرمندان غربى مى توانستند همه ى مقاصد خیال پردازانه ى خود را در آن بیابند (فنایى، تأثیر هنر ایرانى - اسلامى...).

فرش در آثار نقاشان غرب

در بررسى آثار هنرمندان غرب به آثارى بر مى خوریم که در آن ها به نحوى مى توان نشانه هایى از فرش را مشاهده کرد از آن جمله در آثار نقاشان غربى و از قرون سیزدهم و چهاردهم میلادى این توجه به فرش شرقى بیشتر دیده مى شود. به طور مثال، نقش فرشى با شکل پرنده با نام «ازدواج عذرا»، اثر نیکولودا بواونا کورسو، نقاش قرن چهاردهم میلادى، که هم اکنون در گالرى ملى لندن نگهدارى مى شود، یا نقاشى معروف «بشارت تولد مسیح» که بر دیوار کلیساى سانتیسیا آنونزیاتا در فلورانس (ایتالیا) قرار دارد (ژوله، 1381).
در آثار دومنیکو دیبارتلو، نقاش قرن پانزدهم میلادى، نیز نقش فرش مشاهده مى شود که در آن به وضوح مى توان تأثیر هنر شرقى و جنگ بین اژدها و پرنده ى سیمرغ را مشاهده کرد (ژوله، 1381؛ صور اسرافیل، 1378). حتى جوتو، (4) نقاش شناخته شده ى رنسانس، پیش از قرن سیزدهم میلادى تصاویرى را به نقش کشیده است که در آن نقشه ى فرش به وضوح قابل مشاهده است (حصورى، 1376).
یان وان آیک (5)، مملینگ(6) ، مابوز (7)، مورانى، گیرلاندایو(8)، آندره سولاریو (9)، اواریستو باشینس، ویلیان لارکین، رافائل دلگاربو، لورنستو لوتو(10) ، یان ورمیر(11)، رامبراند (12)، جان استین، ویلیام کالف، پول روبنس(13)، و هانس هولباین (14) از جمله هنرمندان نقاشى هستند که در قرون پانزدهم، شانزدهم و هفدهم میلادى در آثار خود تصاویر و کاربردهایى مختلف از فرش را نشان داده اند (ژوله، 1381؛ صوراسرافیل، 1378).
** توضیح تصویر:
شکل 1. ازدواج عذرا، نیکولا دا بواونا کورسو، قرن چهاردهم میلادی
شکل 2. نقاشی، اورایستو باشینس (حصوری، 1376)
شکل 3 و 4. آثار نقاشی، جوتو، پیش از قرن سیزدهم میلادی و نقشه ی فرش بر روی آن (حصوری، 1376)

نحوه ى نگرش نقاشان غربى به هنر مشرق زمین در قرن نوزدهم میلادى

گرایش نقاشان و هنرمندان اروپایى به هنر مشرق زمین به طور مشخص از قرن نوزدهم به دو صورت عمده بوده است: یکى به لحاظ موضوع و مضمون و دیگرى از نظر امکانات و ساختار و موضوعات هنر شرق؛ زمانى مردم، لباس، و آداب و رسوم در شمال افریقا و شرق نزدیک مورد توجه نقاشان غربى بوده، و زمانى دیگر، به دلیل آشنایى اروپاییان با آثار هنرى شرق دور، به هند و ایران گرایش داشتند و از عناصر تصویرى و امکانات و ساختار و موضوعات هنر شرق در نقاشى ها و دیگر آثار هنرى خود استفاده مى کردند (کلانى، بررسى تأثیرات شرق به هنر اروپا...).
جذابیت هاى مشرق زمین چون شهرهاى قدیمى، کاشى هاى معرق مساجد، تزیینات کاخ ها و نیز فرش هاى ایرانى، دشت ها و بیابان هاى پهناور و سوزان و... هنرمندان و، به تبع ایشان، مردم اروپا را مجذوب ساخته بود. این نقاشان که هیچ گاه مکتب خاص و مستقلى را تشکیل نمى دادند از ملیت هاى مختلف بودند. اما فرانسوى بودن اکثر آنان و نیز اشتیاق و استقبال مردم فرانسه، سرانجام در سال 1893 م به تأسیس سالن نقاشان شرق گرا یا «اوریانتالیست» در پاریس منجر گردید (همان).

اوریانتالیست ها (شرقى سازان)

اوریانتالیست ها (شرقى سازان) عنوانى است که به شمارى از نقاشان آکادمیک اروپایى سده ى نوزدهم داده شده است. اینان، بنابر سلیقه ى باب روز، موضوع هاى شرقى مآب مثلا سلاطین، زنان حرمسرا، بازارها و غیره را با برداشتى رمانتیک به تصویر مى کشیدند. برخى نیز از صحنه هاى زندگى واقعى اعراب و ترکان عثمانى مایه مى گرفتند و آن را به طرزى غریب و افسانه اى نشان مى دادند (پاکباز، 1378).
اوریانتالیست ها شاخه اى از رومانتیست ها هستند که از اواخر قرن هجدهم، هم زمان با نخستین انقلاب هاى اجتماعى و سیاسى عصر جدید در اروپا، پا به عرصه ى هنر گذاشتند. رومانتیست ها اصولا کیفیت هاى عاطفى و تخیلى در هنر و زندگى را مورد تأکید قرار مى دادند و روش هنرى کاملا متضادى با کلاسیسیست ها و رئالیست ها داشتند (همان).

پی نوشت ها :

1. کارشناس ارشد اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامى اصفهان، مدرس دانشگاه آزاد اسلامى نجف آباد و مرکز آموزش عالى شهید فارسى، کارشناس ارشد پژوهش هنر - کارشناسى نقاشى..
2. عضو هیئت علمى دانشگاه آزاد اسلامى نجف آباد، مدرس دانشگاه هنر اصفهان و مرکز آموزش عالى شهید فارسى، دانشجوى دکترى تخصصى مهندسى نساجى.
3. Sigismund.
4. Giotto.
5. Jan Van Eyck.
6. H. Memling.
7 . J. Mabuse.
8 . Ghirlandaio.
9. A. Solario.
10. L. Lotto.
11 . J. Vermeer.
12. Rembrandt.
13. P. Rubens.
14. H. Holbein.

منبع مقاله :
مجموعه مقالات هم اندیشی هنر فرش (گردآورنده: خلیل دوردچی)